Grein um áramót í Íran
Birtist í Morgunblaðinu, 17. apríl 2005

Áramót í landi gestrisninnar

Íslömsku áramótin eru mikil hátíðarhöld í Íran og jafnast á við jólahald okkar Íslendinga. Vorjafndægur marka áramótin enda vorið upphaf alls nýs. Halla Gunnarsdóttir hélt áramótin hátíðleg í faðmi íranskrar fjölskyldu.

Þegar ég sat á gólfinu í herberginu mínu og velti fyrir mér hvernig ég ætti að byrja þessa grein var bankað laust á hurðina þótt dyrnar væru opnar. „Tea time,“ sagði Saleh hressilega og færði mér bolla af svörtu tei sem er vinsælli drykkur en vatn eða nokkuð annað í Íran. Enn eina ferðina fannst mér eins og ég væri drottning með óhugnanlega margt þjónustufólk. Slík er gestrisnin.

Árið 1384 er nýgengið í garð. Vorjafndægur marka áramótin. Langflestir Íranir fagna tímamótunum með fjölskyldu sinni. Allar flugvélar, lestar og rútur eru yfirfullar dagana fyrir og eftir áramótin en hátíðarhöldin jafnast á við jólahald okkar Íslendinga.

Saleh býr sjálfur í Evrópu en dvelur í Íran yfir áramótin ásamt eiginkonu sinni og tveimur dætrum. Íslamska byltingin árið 1979 hafði mikil áhrif á lífshlaup hans eins og annarra og varð til þess að hann fór til Evrópu í nám. Saleh talar um árin eftir byltinguna, þegar hann sjálfur var á menntaskólaaldri, sem svarta tíma. „Fyrir byltinguna var ástandið að mörgu leyti mjög slæmt. Enginn mátti gagnrýna stjórnvöld en þau horfðu mikið til Ameríku. Það fór fyrir brjóstið á mörgu fólki,“ segir Saleh og vísar þar til blómstrandi kapítalisma og mikillar Ameríkudýrkunar sem einkenndi Íran á áttunda áratugnum. Vegna þess tók fjöldi fólks þátt í byltingunni, allt frá hörðum kommúnistum yfir í íhaldssama bókstafstrúarmenn. Karlar og konur á öllum aldri. En fæstir gerðu sér grein fyrir því sem á eftir kom. „Öllum háskólum var lokað í nokkur ár meðan menningarbyltingin stóð yfir. Valdhafarnir voru klókir. Þeir vissu að innan háskólanna væri upplýst fólk sem væri líklegt til að vinna gegn byltingunni,“ segir Saleh og bætir við að fyrst eftir byltinguna hafi pólitískt starf verið leyfilegt og að ýmsar grasrótarhreyfingar hafi blómstrað. „Margir halda að írönsk stjórnvöld séu bara snarrugluð en þetta eru svo sannarlega snjallir menn. Með því að leyfa pólitískar skoðanir til að byrja með komust þeir að því hverjir voru á móti byltingunni. Svo bjuggu þeir til lista með nöfnum fólks sem einn daginn var lesinn upp í sjónvarpinu.“

Útlendingur alls staðar

Saleh fór til Evrópu og lærði tannlækningar og hefur búið þar í tuttugu ár. „Það er ágætt að vera í Evrópu en það er samt erfitt að hafa búið í einu landi í tuttugu ár en vera alltaf álitinn útlendingur. Þegar fólk hittir mig er það jafnvel steinhissa á því að ég skuli vera menntaður. Síðan kem ég til Írans og þá er ég líka hálfgerður útlendingur í augum Írana enda er ég í rauninni mun evrópskari í hugsun,“ segir Saleh.

Saleh er yngstur af átta systkinum. Faðir hans, Ali, er látinn en Saleh lýsir honum sem frekar skrítnum manni. „Hann var súfisti en það er samblanda af íslam og hindúisma. Hann trúði því að maður öðlist betra líf í gegnum hugleiðslu.“ Ali var ekki samþykkur því að Saleh færi í nám til útlanda. Saleh stóð fast á sínu og vann í sykurverksmiðju í tvö ár til að safna fyrir flugmiðanum. „Þetta var að sjálfsögðu erfitt en þetta hefði verið ómögulegt ef ég væri kona. Þær hafa nánast enga möguleika á að komast í burtu frá Íran. Ef faðir þeirra bannar þeim að fara burt hvað eiga þær þá að gera og hvernig eiga þær að safna peningum?“ spyr Saleh en bætir við að konur eigi góða möguleika á háskólanámi í Íran enda þurfi þær ekki að sinna herskyldu í tvö ár eins og karlar og geti því undirbúið sig undir ströng inntökupróf háskólanna. Þetta segir Saleh vera meðal ástæðna fyrir því að konur eru nú í meirihluta í háskólum landsins.

Móðir Saleh er aldrei kölluð annað en Mama enda er hún höfuð stórfjölskyldunnar, elst systkina sinna. Mama lifir fyrir börnin sín og hefur stöðugar áhyggjur af því hvort þau fái nóg að borða. Tvær dætra hennar búa enn hjá henni, ákveðnar í að giftast ekki, en hin hafa stofnað fjölskyldur. Einn sona hennar býr í Ástralíu og þá sjaldan að hann hringir verður Mama himinlifandi þótt heyrn hennar sé svo takmörkuð að hún viti lítið hvað hann hefur að segja. Hún segist vera 84 ára en í raun og veru veit hún ekki sinn rétta aldur. Það voru engin fæðingarvottorð þegar hún fæddist inn í stóran systkinahóp. Mama er ein af þessum gömlu konum sem verður alltaf falleg. Grátt hárið gerir hana virðulega og hreyfingar hennar sýna reisn og auðmýkt á sama tíma. Ef ég þekkti þann heim segði ég eflaust að hún hefði fallega áru.
Síðasta hálfa árið hefur reynst henni erfitt. Á þessum stutta tíma hefur hún misst eiginmann sinn og tvo bræður. Það var henni því mikil gleði að fá Saleh og fjölskyldu hans í heimsókn. Eftir hverja máltíð tekur lengri tíma að sannfæra hana um að allir hafi fengið nóg að borða. Systurnar, Sarah og Maria, þjóna til borðs og borða ekki fyrr en allir hafa fengið nóg. Sultan skal ekki borin fram í krukkunni heldur í lítilli glerskál. Útlendingarnir og tengdadóttirin eiga að fá allt það besta á heimilinu.

Ýkt kynhlutverk í fjölskylduboðum

Á nýársdag og alla vikuna eftir koma ættingjarnir í heimsókn. Fyrst heimsækir fólk elsta ættingjann sem er Mama og nokkrum dögum síðar endurgeldur hún heimsóknirnar.

Þrátt fyrir góðan vilja er mér fyrirmunað að vita hver á hvaða barn eða hver er systir hvers. Konurnar kyssa hver aðra þrisvar og karlarnir ýmist takast í hendur eða kyssast. Karlar kyssa aldrei konur sem ekki eru skyldar þeim.

Í húsinu eru tvær stofur. Í annarri er grænt sófasett og að sjálfsögðu persnesk teppi. Í hinni er gervihnattasjónvarp en þar er setið á gólfinu. Veggskraut er mjög takmarkað enda gefa teppin nægt litaflóð í stofurnar. Venjulega eru fjölskylduboðin afslöppuð.

Konurnar taka slæðurnar niður og fara úr síðum kápunum. Hárið þeirra er liðað en svolítið klesst enda fær það sjaldan að koma undir ferskt loft. Sjálf er ég aldrei með slæðu innandyra en samkvæmt lögum er mér skylt að bera hana utandyra og get annars átt á hættu að vera send úr landi. Íranskar konur sem ekki bera slæðu utandyra eiga líkamlega refsingu yfir höfði sér.

Systurnar bera fyrst fram kökur og te og síðan ávexti. Epli, banani og agúrka á disk fyrir hvern og einn gest. Þær eru stöðugt að þjóna og setjast helst aldrei niður. Gestir myndu aldrei hjálpa til. Kynhlutverkin eru ýkt.

Þegar maður skilur ekki tungumálið gefst meiri tími til að skoða fólkið sjálft. Ég les í augu þeirra og látbragð og spinn sögur um líf þeirra. Líf þeirra fyrir byltingu, líf þeirra eftir byltingu, líf þeirra í stríðinu við Írak og nú líf þeirra með ógnina um innrás Bandaríkjanna yfirvofandi.

Strangtrúaður frændi

Mama er ekki mikið fyrir svona samkomur. Henni leiðast óþarfa formlegheit og yfirborðslegar samræður um veðrið. Núna er umræðuefnið þó öllu skemmtilegra enda þurfa allir að spyrja aðeins út í þjóðerni blaðamannsins sem enginn veit að skrifar í huganum um allt sem hann sér. Mörg þeirra hafa aldrei séð blaðamann áður og finnst það einhverra hluta vegna merkilegt. Ég velti fyrir mér hvort þau hafi ekki orðið fyrir vonbrigðum enda er ég kannski ansi langt frá staðalmyndinni. Þau hlökkuðu víst líka til að sjá ljóst hár og blá augu og ég ákveð að láta það ógert að upplýsa fólkið um að augun mín eru ekki blá. Jafnvel mínir nánustu vinir halda að ég sé með blá augu.

Í eitt skiptið þegar von er á gestum er stemmningin þó önnur. Ég er beðin um að setja upp slæðu og fjögurra ára gömul stelpa sett í sokkabuxur því ekki má hún vera berleggjuð undir pilsinu. Systurnar hylja sig frá toppi til táar. Frændinn sem er á leiðinni er víst mjög trúaður. „Hvað gerist ef einhver kvennanna er ekki með slæðu?“ hvísla ég að Saleh. „Ekki neitt en honum liði illa og myndi kannski forðast að líta í átt til hennar,“ var svarið. Ég velti fyrir mér hvort frændinn sé í raun bara svona viðkvæmur. Í þessari heimsókn sitja karlarnir í betri stofunni en konurnar á gólfinu fyrir framan sjónvarpið.

Öfugt við það sem ég hefði haldið stoppa gestirnir venjulega stutt við. Eftir rúma klukkustund láta flestir sig hverfa enda börnin orðin pirruð og upptjúnuð af kökuáti.

Við sitjum eftir og borðum kvöldmat um ellefuleytið en það er víst eðlilegur tími. Börnin dotta með útklipnar kinnar eftir frænkurnar og frændurna en fullorðna fólkið vakir aðeins lengur og ræðir um daginn og veginn á hinum ýmsustu tungumálum.