Erindi hjá Skýrslutæknifélagi Íslands
20. mars 2013

Ágæta samkoma,

Fyrir það fyrsta vil ég bera ykkur kveðju Ögmundar Jónassonar innanríkisráðherra en hann hefði gjarnan viljað taka sjálfur þátt í þessu samtali hér í dag. Hann er hins vegar staddur á málþingi sem innanríkisráðuneytið stendur fyrir um almenningssamgöngur og er þar á meðal ræðumanna. Í annan stað  langar mig að þakka Skýrslutæknifélagi Íslands fyrir að efna til þessa fundar. Aðkoma félagsins þykir mér til fyrirmyndar, hér verður gerð tilraun til að skilja kjarnann frá hisminu, að greina þá umræðu sem nú stendur yfir og opna á yfirvegaða tillögugerð um næstu skref. Yfirvegaða, segi ég, vegna þess að umræða um klám hefur of oft litast af hinu gagnstæða.

Yfirskrift fundarins – Netsía fyrir Ísland: Vænleg leið til að stemma stigu við klámi og óværum? − er kannski eilítið villandi. Umræðan um aðgerðir til að takast á við dreifingu kláms þarf að eiga sér stað á víðari grundvelli, ekki til að þræta um eina leið, heldur til að reyna að skilgreina og ná sem víðtækastri sátt um markmiðið og í framhaldinu að finna leiðir til að komast þangað. Ég skil það þó svo að skipuleggjendum hafi gengið það eitt til að hafa yfirskriftina grípandi í von um að fundurinn vekti áhuga sem flestra, og það er nauðsynlegt, því að í þessari umræðu er áríðandi að fá fram sem flest sjónarmið.

En áður en lengra er haldið er rétt að gera stuttlega grein fyrir forsögu málsins, það er: Hvað leiddi til þess að klám hefur verið sett á hina pólitísku dagskrá?

Haustið 2010 efndi Ögmundur Jónasson, þá sem dómsmála- og mannréttindaráðherra, til ítarlegs samráðsferlis um meðferð nauðgunarmála í réttarvörslukerfinu. Á sama tíma stóð fyrir dyrum fullgilding á samningi Evrópuráðsins um varnir gegn kynferðislegri misnotkun og misneytingu gegn börnum. Liður í þeim samningi er að efna til vitundarvakningar um kynferðislegt ofbeldi og hefur sú vitundarvakning náð til allra grunnskóla landsins, þar með talið með sérstökum málþingum sem haldin voru í öllum landshlutum fyrir kennara og annað starfsfólk skóla.

Í þessu starfi kom eftirfarandi fram:

Fólk sem starfar með börnum hefur áhyggjur af þeim áhrifum sem klám hefur á börn og unglinga, þar með talið á virðingu þeirra fyrir sjálfum sér og öðrum og hugmyndir þeirra um kynlíf, samskipti kynjanna, klæðaburð og útlit. Fólk sem starfar í tengslum við kynferðisofbeldi – svo sem við lögreglurannsókn, ákærumeðferð, heilbrigðisþjónustu og meðferð fyrir barnunga og fullorðna þolendur – telur að áhrifa ofbeldisfulls kláms gæti í auknum mæli í kynferðisofbeldi hér á landi. Þannig hafa komið mál inn á borð Barnahúss þar sem drengir hafa beitt yngri stúlkur ofbeldi með vísan til ofbeldisfulls klámefnis sem þeir hafa séð. Eitt slíkt dæmi ætti að vera okkur nóg til að kalla eftir umræðu og markvissum aðgerðum.

Í framhaldinu fengum við velferðarráðuneyti og mennta- og menningarmálaráðuneyti til liðs við okkur og kölluðum til samtals þar sem þátt tóku viðeigandi fagaðilar sem undir þessi ráðuneyti heyra, ásamt háskólasamfélaginu og frjálsum félagasamtökum, auk þess sem öllum þingflokkum var boðin þátttaka. Markmiðið var m.a. að leita svara við þeirri spurningu sem er jafnframt yfirskrift míns erindis: Eiga stjórnvöld að fjalla um klám?

Í þessu ferli skýrðist myndin enn frekar.

Íslensk börn eru að meðaltali 11-12 ára gömul þegar þau sjá klám í fyrsta sinn. Það efni sem mest er dreift felur í sér ofbeldi og vanvirðandi meðferð, einkum gagnvart konum, í sumum tilfellum hreinar pyntingar. Klámframleiðendur keppast við að finna upp á nýjum aðferðum til að tengja saman niðurlægingu, ofbeldi og kynlíf. Þetta efni er orðið að einni helstu „kynfræðslu“ barna en þau geta nálgast það á 20-30 sekúndum á netinu, sum í leit að því, önnur sem eru alls ekki í leit að því. Klámneysla er jafnframt mjög kynjuð en samkvæmt samnorrænni rannsókn horfa tæplega 93% íslenskra stúlkna aldrei eða nánast aldrei á klám á móti 24% pilta. Stærstur hluti pilta á aldrinum 16-19 ára horfir hins vegar oft á klám og um 20% daglega.

Takmarkaðar rannsóknir hafa verið gerðar á þessu og þá á þeim skaðlegu áhrifum sem klám kann að hafa en slíkar rannsóknir verða sennilega seint fullnægjandi þegar efnið er þetta flókið. Það hafa þó verið gerðar ýmsar félagsfræðilegar rannsóknir, en einnig læknisfræðilegar, s.s. á áhrifum klámnotkunar á heilann, en mikil notkun á klámi getur breytt heilastarfseminni, líkt og á við um ýmis fíkniefni. Og þá má velta því upp hver viðbrögð okkar eru – sem foreldrar, kennarar, frístundaleiðbeinendur, íþróttaþjálfarar, stjórnvöld o.s.frv. – ef við vitum annars vegar af 12 ára gömlu barni sem reykir gras og hins vegar af 12 ára gömlu barni sem horfir á klám.

Ég veit ekki hversu langt fundargestir telja ástæðu til að ganga í því skyni að reyna varpa upp mynd af ofbeldisfullu klámi og áhrifum þess. Hér væri hægt að sýna teikningar barna sem hafa orðið fyrir ofbeldi að fyrirmynd klámiðnaðarins og hægt væri að þylja upp sögur af hérlendum nauðgunarmálum þar sem orðfæri og ofbeldi úr klámi kemur glögglega við sögu. Ég gæti sagt frá spurningum sem kennarar og aðrir uppfræðarar hafa fengið frá unglingum og gefa til kynna að kynlífsreynsla unglinga sé of oft lituð af ofbeldisfullu klámi, þar sem stelpur eru niðurlægðar og strákar taka sér hlutverk þess sem ræður, en rétt er að taka fram að við töpum öll á því að ofbeldisfullt klám trompi kynlíf þar sem jafnrétti, nánd, virðing og vinátta eru með í spilinu, að ekki sé talað um orðið sem virðist nánast bannað að nefna í þessu samhengi – ást.

Ég gæti ennfremur varpað hér upp sjokkerandi myndum og myndskeiðum sem börn hafa fundið á netinu eða fengið sent frá öðrum, en ég tel ekki að það sé sjálfsögð krafa að allir sem vilji fjalla um ofbeldisfullt klám skuli þvingaðir til að horfa á það. Það kann að vera ofbeldi í sjálfu sér að gera það að forsendu umræðunnar.

Því læt ég nægja að setja fram eftirfarandi hvatningu: Ef þið efist um að það sem hér er sagt eigi við rök að styðjast, kynnið ykkur málið vel og spyrjist fyrir í kringum ykkur, ekki síst ef þið þekkið unglinga.

***

Ef við erum sammála um að núverandi staða sé ekki líðandi – eða a.m.k. ekki æskileg − hvað er hægt að gera?

Á borðum ráðuneytanna þriggja – innanríkisráðuneytis, velferðarráðuneytis og menntamálaráðuneytis – liggja nú sundurliðaðar tillögur sem byggja á því samráði sem fram fór sl. haust. Sérstaklega er tekið fram að stefnumótun í málaflokknum þurfi að taka mið af því að vernda börn fyrir skaðlegum áhrifum kláms, þ.m.t. fyrir því að sjá klámefni án þess að hafa aldur eða þroska til að velja eða hafna. Sporna þurfi við því að klám sé fyrsta og jafnvel helsta „kynfræðsluefni“ barna og ungmenna, auk þess sem taka þurfi mið af mögulegum skaðlegum áhrifum kláms á fullorðna neytendur.

Þannig er menntamálaráðuneytinu til dæmis falið að kortleggja fræðslu- og námsefni um klám, klámvæðingu og kynheilbrigði og sjá til þess að kennarar og annað starfsfólk skóla hafi nægilega þekkingu og þjálfun til að geta staðið fyrir fræðslu og tekið á málum sem koma upp. Velferðarráðuneytinu er falið að efna til umræðu um heilsufarsleg áhrif kláms og lagt er til að þessi tvö ráðuneyti móti í samvinnu heildstæða fræðslu- og forvarnaáætlun þar sem tekið verði á klámi, klámvæðingu og kynheilbrigði.

Ég geri þessu greinargóð skil hér til að árétta að sú stefnumótun sem nú stendur yfir er heildstæð og tekur ekki aðeins til lagaumhverfisins, heldur til nauðsynlegrar fræðslu og forvarna, sem ég held að við séum velflest sammála um að krefjist betri umgjarðar en er í dag.

Víkjum þá að þeim tillögum sem innanríkisráðuneytið hefur til skoðunar en þær lúta að lögum og reglum og eru sá hluti vinnunnar sem hefur fengið mesta athygli undanfarið. Samkvæmt almennum hegningarlögum er hvers konar dreifing kláms og birting þess á prenti refsiverð. Framfylgni þessara laga er takmörkuð en fyrir því eru einkum nefndar tvær ástæður. Í fyrsta lagi að það skorti á lagaskilgreiningu á hugtakinu „klám“ og í öðru lagi að lögregla hafi hvorki nægileg úrræði né bolmagn til að fylgja lögunum eftir, sérstaklega þegar kemur að dreifingu á internetinu.

Því var þeim tillögum beint til innanríkisráðuneytisins að bregðast við þessu.

Hvað fyrra atriðið áhrærir þá hefur refsiréttarnefnd nú með höndum það verkefni að vinna frumvarp til almennra hegningarlaga sem þrengi og skerpi á skilgreiningu kláms með vísan til efnis þar sem ofbeldi og niðurlæging er sett í samhengi við kynlíf. Í þeirri vinnu hefur refsiréttarnefnd verið uppálagt að líta til lagaumhverfis nágrannaríkja okkar.

Varðandi síðara atriðið hefur verið settur á laggirnar starfshópur með aðkomu innanríkisráðuneytisins, lögreglu og ríkissaksóknara, í náinni samvinnu við Póst- og fjarskiptastofnun og fjarskiptafyrirtæki. Hópurinn skal kortleggja úrræði lögreglu vegna dreifingar kláms á netinu og gera tillögur að breytingum – lagalegar og tæknilegar – einkum með tilliti til mikilvægis þess að börn hafi ekki aðgang að grófu efni.

Hefur þetta sætt nokkurri gagnrýni, sumpart þar sem fólk hefur gefið sér að málið sé komið mun lengra en raun ber vitni eða er ósammála því að eitthvað eigi að aðhafast, en líka frá þeim sem telja að umræðan ein og sér eigi ekki að leyfast. Hún sé jafnvel hættuleg og ámælisverð. Því síðarnefnda vil ég hafna, enda eru þeir hagsmunir sem hér eru húfi svo ríkir að það er nærri því að okkur beri skylda til að ræða þessi mál og leggja niður tillögur að úrbótum.

***

Þessi umræða er og á að vera margþætt. En einkum eru tveir þættir hennar sem ég tel mikilvægt að ekki sé þvælt saman, það er pólitíkin annars vegar og tæknilega hliðin hins vegar.

Í fyrsta lagi þá snýst umræðan um hvort og þá með hvaða hætti sé rétt að bregðast við áhrifum kláms. Í þeirri umræðu veltum við því upp hvort það sé yfirleitt æskilegt að banna klám svo sem hegningarlög kveða á um og með hvaða hætti slíkt bann eigi að orða. Þetta er hin pólitíska umræða um hvað sé ógn við almannaheill og hvað ekki og hvernig eigi að taka á slíkum ógnum. Sumir telja að það eigi aðeins að gera með fræðslu og umræðu, alls ekki banni, á meðan aðrir telja að réttlætanlegt að setja reglur með það að markmiði að hefta aðgengi og draga úr skaða. Þannig bönnum við sölu á heróíní, áfengisauglýsingar í sjónvarpi, sælgætisauglýsingar í kringum barnatíma og reykingar á skemmtistöðum.

Þá er hægt að ræða hvort dreifing kláms sé saklaus og hin besta tekjulind fjölda fólks eða hvort klámiðnaðurinn sé ofbeldisfullur og klám ofbeldi í sjálfu sér, sem beri að lúta sömu lagalegu lögmálum og nauðganir, mansal og vændi. Svona gæti ég haldið lengi áfram að telja upp þau atriði sem eru undir í þessari pólitísku umræðu.

Í öðru lagi þarf að fjalla um tæknilega og lagalega möguleika til að framfylgja lögum um bann við klámi, það er hin nauðsynlega kortlagning sem þarf að eiga sér stað til að geta haldið umræðunni áfram. Og þetta þarf að vera hægt að ræða óháð hinni pólitísku sannfæringu. Ég segi þetta vegna þess að fjölmargir sem gefið hafa okkur í innanríkisráðuneytinu ráð í þessum efnum hafa sagt tæknilega ómögulegt að hefta internetaðgengi ofbeldisfulls kláms að börnum. En þegar spurt er nánar þá innihalda svörin oft fullyrðingar á borð við:

–         Bann virkar ekki til að bregðast við þessu

–         Þetta mun gera klámið meira spennandi

–         Það verður auðvelt að fara í kringum reglurnar

–         Klám hefur ekki vond áhrif

o.s.frv.

Þessar fullyrðingar eru hluti af hinni pólitísku umræðu, sem á sannanlega rétt á sér en þá í sínum rétta búningi.

Tæknilega umræðan á hins vegar að fjalla um þau úrræði sem eru fyrir hendi og þau úrræði sem gætu verið í þróun á næstu árum, kosti og galla við að nýta slík úrræði, kostnað og mögulegan ávinning. Og lagalega umræðan verður að taka mið af grundvallarreglum réttarríkisins, innviðum þess og þeim verndarhagsmunum sem við höfum til umfjöllunar.

Í framhaldinu heldur hin pólitíska umræða áfram: Hvað erum við tilbúin að gera og hvernig viljum við standa að því? Hversu miklu má til kosta? Þar verða skoðanir eflaust skiptar.

Eitthvað segir mér þó að kannski sé ekki eins langt á milli ólíkra sjónarmiða og ætla má við fyrstu sýn. Og ef við látum vera að stökkva ofan í skotgrafirnar er aldrei að vita nema að við getum fundið góðar lausnir, sem gæti ríkt nokkuð breið samstaða um. Ég tel að Ísland hafi alla burði til að vera í fararbroddi í heiminum í að kljást við þessar spurningar og setja fram tillögur að svörum. Til þess þurfum við að geta rætt ólík blæbrigði internetsins, fegurðina og skuggahliðina, með skilningi á því að við erum á æskuárum netsins, ekki við endapunkt þróunar þess. Þetta er ekki einföld umræða og hún býður ekki upp á patentlausnir. En við skulum í það minnsta sýna kjarkinn til að ræða málin.

Ég hlakka til að hlýða á þau erindi sem hér koma á eftir, læra af þeim og til að taka þátt í umræðunum.

Takk fyrir!