Fáðu já!

29.01.2013

Ávarp flutt við frumsýningu stuttmyndarinnar Fáðu já – um mörkin milli kynlífs og ofbeldis
29. janúar 2013

Ágætu frumsýningargestir,

Fyrir hönd verkefnisstjórnar um vitundarvakningu um kynferðisofbeldi gegn börnum, býð ég ykkur hjartanlega velkomin hingað í Bíó Paradís á forsýningu stuttmyndarinnar Fáðu já – um mörkin milli kynlífs og ofbeldis.

Undirritun alþjóðasamnings kann að láta lítið yfir sér í fyrstu. Lagatæknivinna við fullgildingu nær ekki endilega athygli almennings og alþjóðleg eftirfylgni ekki heldur. En þegar betur er að gáð þá kunna alþjóðasamningar að hafa víðtæk áhrif á þróun í mannréttindamálum ef rétt er haldið á spöðunum.

Ég hef þetta ávarp á þessum nótum þar sem stuttmyndin sem við erum hér saman komin til að fylgja úr hlaði er ekki eyland. Hún á rætur sínar í einum þætti viðamikils samnings Evrópuráðsins um varnir gegn kynferðislegri misnotkun og misneytingu gegn börnum. Þetta er samningur sem fjölmörg ríki Evrópu, þar á meðal Ísland, hafa undirritað og þannig skuldbundið sig til þess að vinna af öllum mætti gegn kynferðisofbeldi. Samningur sem íslensk stjórnvöld hafa sýnt í verki að þau taka alvarlega og skipa sér þannig í hóp þeirra ríkja sem viðurkenna kynferðisofbeldi gegn börnum sem alþjóðlegt viðfangsefni, brot sem okkur ber að taka alvarlega, hvar, hvernig og hverra í milli sem þau eiga sér stað.

Samningurinn leggur þær skyldur á herðar aðildarríkjanna að standa fyrir vitundarvakningu um kynferðisofbeldi gegn börnum og beina henni að almenningi, réttarvörslukerfinu, fólki sem á samskipti við börn í starfi sínu og síðast en ekki síst – að börnunum sjálfum. Ríkisstjórn Íslands ákvað að fara þá leið að setja á laggirnar verkefnisstjórn með fulltrúum þriggja ráðherra, það er Guðbjarts Hannessonar, Katrínar Jakobsdóttur og Ögmundar Jónassonar, en þau sitja hér öll í dag. Markmiðið með þessu var í samræmi við Evrópuráðssamninginn að vitundarvakningin yrði sem víðtækust og með aðkomu allra nauðsynlegra aðila.

Vitundarvakning um kynferðisofbeldi er ekki að hefjast á Íslandi með þessu átaki. Þvert á móti hófst hún fyrir um þrjátíu árum, ekki síst fyrir tilstuðlan kvennahreyfingarinnar og síðar fjölmargra grasrótarsamtaka og einstaklinga sem hafa lagt sín lóð á vogaskálarnar til að berjast gegn kynferðisofbeldi. Við undirbúning vitundarvakningarinnar var tekin sú ákvörðun að reyna eftir fremsta megni að byggja á því starfi sem hefur verið unnið innan landsteinanna á síðustu árum og áratugum. Með öðrum orðum að nýta þá þekkingu og það frumkvæði sem er fyrir hendi og stíga þannig skref fram á við. Og einmitt þannig varð þess mynd til.

Fyrsti fundur verkefnisstjórnarinnar með handritshöfundunum Brynhildi Björnsdóttur, Páli Óskari Hjálmtýssyni og Þórdísi Elvu Þorvaldsdóttur er mér eftirminnilegur. Þar var fyrir að fara krafti og smitandi eldmóði, sem í mínum huga tók af allan vafa um að þau væru rétta fólkið og með réttu hugmyndina. Verkefnisstjórnin ákvað því að verja stórum hluta þess fjármagns sem hún hafði til ráðstöfunar á síðasta ári til gerðar þessarar myndar.  Brynhildur, Palli og Þórdís, þið eigið mikið lof skilið fyrir alla þá vinnu og orku sem þið hafið lagt í myndina og fyrir að hafa fengið allt þetta góða fólk til liðs við ykkur við leik og framleiðslu.

Stuttmyndin Fáðu já – um mörkin milli kynlífs og ofbeldis er ekki aðeins liður í þessari vitundarvakningu, heldur tel ég að með myndinni sé stigið nýtt skref í almennum forvörnum gegn kynferðisofbeldi á Íslandi, með því að taka til gagnrýnnar umræðu mörkin milli kynlífs og ofbeldis, með því að útskýra með skilmerkum hætti að klám er ekki kynlíf og að ofbeldi og kynlíf eiga ekkert skylt. Og með því að draga fram fáránleikann sem er fólginn í því að beita aðra manneskju kynferðislegu ofbeldi.

Til þess að sporna gegn kynferðisofbeldi þurfum við að kveða niður óttann sem við kunnum að bera í brjósti gagnvart því að ræða ofbeldi. Og á sama tíma þurfum við að yfirvinna feimnina við að ræða kynlíf. Ræða það að kynlíf er ekki bara líkamlegt samneyti heldur snýst það einnig um tilfinningar, nánd, öryggi og virðingu. Kynsjúkdómavarnir og ótímabærar þunganir eru ekki það eina sem þarf að huga að, heldur er það á ábyrgð okkar hvers og eins að fara ekki yfir mörk annarra, að virða sjálfsákvörðunarrétt fólks þegar kemur að kynlífi og kynlífsathöfnum. Og um þetta fjallar Fáðu já.

Ágætu frumsýningargestir,

Evrópuráðssamningur um varnir gegn kynferðislegu ofbeldi ratar nú inn í hvert einasta pláss á Íslandi. Á Norðfirði, Ísafirði og í Reykjavík, í framhaldsskólum og grunnskólum, undirbúa kennarar og annað starfsfólk skóla sýningu myndarinnar. Ef allt fer að óskum munu allir 10. bekkingar landsins og fjölmargir framhaldsskólanemar horfa á myndina á morgun. Þá gefst gullið tækifæri til að ræða þessi mál af ábyrgð og yfirvegun, kærleika og skilningi.

Áður en ég gef Brynhildi, Páli Óskari og Þórdísi Elvu orðið, vil ég nota tækifærið og óska þeim, leikurunum, Zeta film og okkur öllum til hamingju með myndina. Að sýningu myndarinnar lokinni verða handritshöfundar, við í verkefnisstjórninni, og eftir föngum ráðherrarnir hér til viðtals og almenns skrafs.

Njótið sýningarinnar.

Tjáningarfrelsi, hótanir og DV

04.01.2013

Í DV í dag er fjallað ítarlega um ofbeldishótanir sem konur hafa fengið fyrir að láta í ljós skoðanir sínar, ekki síst þegar þær skoðanir fela í sér gagnrýni á viðtekið ofbeldi gegn konum og þá orðræðu sem býr til farveg fyrir slíkt ofbeldi eða viðheldur því. Er það vel að DV skuli gera þessu skil með svo vönduðum hætti, enda er það alvarleg ógn við tjáningarfrelsið og lýðræðislega umræðu að fólki sé hótað ofbeldi fyrir að segja sína skoðun.

Í umfjölluninni er vitnað í hótunarbréf sem mér barst í janúar 2011. DV spurði mig hvort ég vildi bregðast við þessari umfjöllun núna og segja frá upplifun minni af því að taka við hótunum. Ég baðst undan því, enda hefði ég átt erfitt með að bregðast við án þess að rifja upp hvernig hótunin var til komin, og þar á DV hlut að máli.

Hughrifin fullkomnuð

Á þessum tíma, í janúar 2011, var mál lítils drengs sem fæddur var á Indlandi í hámæli hér á landi. Drengurinn var fæddur af indverskri konu, sem hafði gert tiltekið samkomulag við íslenskt par. Þessa sögu þekkja flestir en fjölmiðlar gerðu málinu ítarleg skil.

Málið var vandasamt, enda staðgöngumæðrun óheimil á Íslandi, auk þess sem íslensk stjórnvöld eru bundin af alþjóðasamningum um réttindi barna, sem m.a. er ætlað að koma í veg fyrir barnasölu. Barn er ekki leyfilegt að flytja milli landa nema fyllilega sé ljóst hver fer með forsjá þess og að sá sé samþykkur flutningnum. Staðgöngumæðrun er hins vegar ekki ólögleg á Indlandi en um hana gilda engin lög. Sambærileg mál hafa komið upp á hinum Norðurlöndunum og víða í Evrópu og þurfa hinir evrópsku foreldrar venjulega að dvelja langdvölum á Indlandi meðan greitt er úr lagaflækjum þar. Slík dvöl getur tekið 1-3 ár, enda er Indland annað stærsta ríki heims og álagið á kerfið þar yfirdrifið.

Í framhaldi af þessu máli tók innanríkisráðuneytið saman upplýsingar um réttarstöðu barns við staðgöngumæðrun og geta áhugasamir kynnt sér þær hér.

Upplýsingar þessar höfðu þegar verið birtar þegar DV.is birti frétt sem byggði á fjögurra ára gömlum viðhorfspistli eftir mig sem birst hafði í Morgunblaðinu. Viðhorfið fjallaði um staðgöngumæðrun, en umræða um hana var á þeim tíma takmörkuð hér á landi. Blaðamaðurinn lagði út af þessu með þeim hætti að gagnrýnin viðhorf mín í garð staðgöngumæðrunar hefðu bein áhrif á málsmeðferð í því einstaklingsmáli sem hér er vitnað til, þar sem ég væri nú aðstoðarmaður innanríkisráðherra (áður dómsmála- og mannréttindaráðherra). Til að fullkomna hughrifin var birt mynd af mér, af litla drengnum og af þingmanni sem lét sig málið varða. Myndatextinn með myndunum þremur segir sína sögu um fréttina:

  1. Halla Gunnarsdóttir, aðstoðarmaður innanríkisráðherra, telur að borgun fyrir að ganga með barn sé samsuða af vændi og barnasölu.
  2. [Drengurinn]hefur fengið ríkisborgararétt, en ekki vegabréf.
  3. Sigurður Kári Kristjánsson, alþingismaður Sjálfstæðisflokks, hefur gagnrýnt tregðu í að veita Jóel litla vegabréf.

Var jafnframt fullyrt að „mikil tregða“ hefði verið í ráðuneytinu vegna afgreiðslu málsins og að allir lögmætir pappírar væru fyrir hendi. Hvað hið síðarnefnda varðar var fréttinni reyndar breytt eftir á. Þá var vitnað í viðkomandi þingmann en hann hafði ásamt fleiri þingmönnum valið að keyra málið inn í flokkspólitískan farveg.

Hótun vegna uppgerðra verka

Útlegging DV var tekin upp af öðrum miðlum og fór sem eldur í sinu um internetið. Mér bárust ljót bréf og ýmis ummæli voru látin falla um mig á netinu, s.s. að ég væri heimsk og geðveik, öfgafull og hrokafull. Ummælin vísuðu sjaldnast til viðhorfs míns er varðar staðgöngumæðrun – og ekki gerði neinn tilraun til að svara þeim málefnalega – heldur til þess sem þarna var orðið „sannleikur“ að ég væri, illra skoðana minna vegna, að reyna að koma í veg fyrir að þessi litla fjölskylda gæti komið heim til Íslands. Og ekki voru liðnar nema um tvær klukkstundir frá því að DV birti sína umfjöllun og þar til mér barst það grófa hótunarbréf sem vitnað er til í blaði DV í dag.

Eins og gefur að skilja var ég ekki mjög kát með framvindu mála, því eitt er að fá hótanir og óhróðursgusur vegna skoðana sinna, annað er að vera gerðar upp skoðanir og verk og vera hótað nauðgun vegna þess. Og þar ber DV ábyrgð.

Blaðamaður DV hringdi í mig þennan sama dag og vildi fá viðbrögð mín við umfjölluninni. Ég fór á móti fram á upplýsingar frá blaðamanninum um hvað hann hefði fyrir sér í fullyrðingum sínum í fréttinni. Staðfestist þar grunur minn að þarna var að mestu verið að slá upp sem frétt skoðunum stjórnmálamanns, án þess að vísað væri til fullyrðinganna sem hans skoðana. Ég sagðist ekki vilja ræða þetta við DV, vildi ekkert láta eftir mér hafa og myndi svara fyrir mig á öðrum vettvangi, sem ég gerði síðar sama dag á vefsíðu minni.

Að ganga af göflunum?

DV birti hins vegar þetta sama kvöld frétt upp úr samtali mínu og blaðamanns en ekki fyrr en daginn eftir upp úr svarfærslu minni. Tónninn var sá sami og myndbirting og myndatextar nákvæmlega þau sömu og í fyrstu fréttinni, þannig að enn var látið að því liggja að skoðanir þær sem ég lét í ljós árið 2007 hefðu áhrif á afgreiðslu einstaklingsmáls í innanríkisráðuneytinu árið 2011. Lágmarksþekking á stjórnsýslunni ætti þó að geta komið í veg fyrir slíkar samsæriskenningar.

Ég taldi að þarna væri málinu lokið og var létt yfir að mesti hamagangurinn væri yfirstaðinn. En nokkrum dögum síðar birti DV sandkorn um að ég hefði „trompast“ í samtali við blaðamanninn daginn sem fréttin var birt og orðljót bréf tóku að berast. Rétt er að taka fram að það að trompast þýðir að ganga af göflunum, þannig að þarna var vel í lagt, og langt í frá í samræmi við það sem átti sér stað í samtalinu. Skilaboðin voru skýr: DV myndi ekki líða það að ég skyldi reiðast útleggingu þess í fréttaflutningi og svara fyrir mig, alveg óháð því hvort útleggingin gæti með einhverjum hætti hafa talist sanngjörn eða ekki. Þá hélt ballið áfram því 19. janúar birti DV nýtt sandkorn í sínum kaldhæðinslega stíl, enn og aftur til að vekja athygli á því að ég hefði skoðun á staðgöngumæðrun. Þannig  viðhélt blaðið glæðunum í því báli sem það hafði kveikt á DV.is, einmitt því báli sem varð til þess að mér var hótað ofbeldi. Ég hugleiddi á þessum tíma að svara fyrir mig aftur en vissi sem var að það myndi hafa þær afleiðingar einar að umfjöllunin héldi áfram, með tilheyrandi myndbirtingum, háðuglegum sandkornum og ljótum orðum, jafnvel hótunum, á internetinu.

Hvernig leið mér?

En hvernig leið mér, svo sem DV spyr nú?

Það að er vond upplifun að vera hótað. Það er líka sárt að sjá ljót orð falla um sig á internetinu og að skynja hversu margir eru tilbúnir til að rægja einstaklinga en láta ótalið að fjalla um málefnið. Þetta er ekki bara sárt fyrir manneskjuna sem er hótað, heldur líka fólk í hennar nánasta umhverfi. Þannig var það í þessu tilfelli. Og það var óþægilegt að finna að ég var allt í einu orðin vör um mig. Ég óttaðist að hitta fólk sem kynni að halda að mér væri illa við lítil börn. Ég óttaðist að venslafólk og félagar sem ég var ekki í reglubundnum tengslum við tryði e.t.v. óhróðrinum upp að einhverju marki og að næstu vikur færu í að leiðrétta það sem ég gæti. Og það er vont að koma heim til sín, sjá að ljósið sem vanalega er kveikt er slökkt, og hugsa ekki strax að það hljóti að vera sprunginn pera, heldur eitthvað annað og verra.

Ég áttaði mig samt ekki á því þá að skrifin höfðu margfalt meiri áhrif á fólk sem þekkti mig ekki en fólk sem þekkti mig. Seinna sagði mér kona að hún og hennar fjölskylda hefðu hikað við að leita til mín sem aðstoðarmanns ráðherra þar sem þau hefðu haft af mér þá ímynd að ég væri viðskotaill og ófagleg, sérstaklega þegar kæmi að málefnum barna, en þeirra erindi varðaði börn.

Það sem var þó erfiðast í þessu máli var að finna að ég gat ekki haldið áfram að svara fyrir mig. Upplifunin var sú að DV myndi halda áfram þar til ég lægi. Og vopnið var mynd af litlu barni sem átti samúð landsmanna.

Ég átti þess vegna erfitt með að tjá mig um þetta við DV af því tilefni sem nú er, enda var DV miðillinn sem kveikti bálið og kaus að kynda undir því, þrátt fyrir að ég hefði bent á það með málefnalegum hætti að útlegging fréttasíðunnar væri úr lausu lofti gripin.

Þarf meira til

Nú er drengurinn löngu kominn til Íslands og staðgöngumæðrun hefur hlotið nánari umræðu á Íslandi. Alþingi samþykkti þingsályktunartillögu um staðgöngumæðrun en í greinargerð með henni er vikið að þeim sömu sjónarmiðum og ég setti fram í viðhorfspistlinum árið 2007 sem fram til ársins 2011 lá óhreyfður.

Til að renna frekari stoðum undir tjáningarfrelsi á Íslandi er mikilvægt að fólk sem tjáir sig eigi ekki yfir höfði sér ofbeldishótanir. Framlag DV nú til þeirrar umræðu er mikilvægt. En það þarf meira til. Fyrir það fyrsta þurfum við enn og aftur að æfa okkur í að fjalla um málefnið, ekki manneskjuna – fara í boltann, ekki manninn. Við þurfum að leggja okkur fram um að skilja hvað fólk er að segja, áður en við rjúkum upp til handa og fóta og fellum dóma. Fjölmiðlar bera mikla ábyrgð hvað þetta varðar. Þar finnst mér að DV þurfi líka að horfa inn á við.

Mannréttindi: Vernd barna óháð landamærum

04.01.2013

Greinin birtist í Fréttablaðinu 8. desember 2012

Síðastliðið sumar voru gerðar breytingar á kynferðisbrotakafla almennra hegningarlaga. Breytingarnar létu ekki mikið yfir sér en fólu í sér þýðingarmikið skref í alþjóðlegri baráttu gegn ofbeldi gegn börnum. Þar á meðal var gerð sú breyting að mögulegt er að sækja til saka íslenskan ríkisborgara eða einstakling sem býr hér á landi fyrir brot gegn barni utan landsteinanna, óháð því hvort brotið sætir refsingu í því landi sem það er framið.

En hvað þýðir þetta í reynd?

Ímyndum okkur íslenskan mann sem ferðast til Kambódíu og kaupir þar vændi af barni. Löggæsluyfirvöld í Kambódíu eru máttlaus þegar kemur að því að takast á við vændi, mansal og misnotkun á börnum og konum en allt er þetta afar útbreitt í landinu. Landlæg spilling er meðal orsakavalda.

Íslendingurinn þarf fyrir vikið í engu að óttast að vera sóttur til saka fyrir brot sitt. Í versta falli gæti hann greitt lögreglunni smáaura og verið laus allra mála. Glæpur hans felur hins vegar í sér brot á alþjóðlegum sáttmálum um réttindi barna, jafnt sem íslenskum lögum og á þeim grunni getur hann átt yfir höfði sér lögreglurannsókn á Íslandi, komist íslensk lögregluyfirvöld á snoðir um glæpinn.

Þessi löggjöf er ekki gripin úr lausu lofti. Hún er liður í fullgildingu Íslands á Sáttmála Evrópuráðsins um varnir gegn kynferðislegri misnotkun og kynferðislegri misneytingu gegn börnum. Sáttmálinn, sem er kenndur við Lanzarote á Spáni, kveður sérstaklega á um að ríki skuli vera með skýra löggjöf í þessum efnum og efna til rannsókna og saksókna eftir því sem kostur er.

Taka sjálfir myndir

Á ráðstefnu Evrópuráðsins og ítalskra stjórnvalda í Rómarborg á dögunum var þetta sérstaklega rætt og því velt upp að hvaða marki þessi þáttur sáttmálans hefði gagnast. Ekki hefur oft verið sakfellt á þessum grunni í Evrópu en þó eru nokkur dæmi um slíkt. Áþreifanlegustu sönnunargögnin eru þegar menn taka sjálfir myndir af verknaðinum og hafa þær í fórum sínum. Í slíkum tilfellum er mögulegt að sakfella menn jafnvel þótt brotaþolinn – eða brotaþolarnir eins og oft vill vera í málum sem þessum – finnist ekki. Þá eru þess dæmi að brotaþolum hafi, ásamt nánustu fjölskyldu, verið flogið til Evrópu til að bera vitni fyrir dómi og hafa slík mál leitt til sakfellinga.

Annað dæmi gæti verið að foreldrar sem búa á Íslandi ferðast til Kongó með dóttur sína og láta skera kynfæri hennar burt (stundum kallað umskurður en réttara væri að nota orðið afskurður eða limlesting á kynfærum). Í slíku máli mætti saksækja foreldrana á Íslandi, jafnvel þótt afskurður sé ekki saknæmur í Kongó. Ákvæði þessa efnis hafa verið inni í íslenskum hegningarlögum frá árinu 2005.

Algild réttindi barna

Á Íslandi hefur engin mál af þessum toga komið til kasta dómstóla. Hins vegar er líklegt að Íslendingar séu einnig í hópi þess fjölda sem ferðast til landa þar sem réttarvernd barna er takmörkuð gagngert til að beita börn ofbeldi.

Með löggjöfinni eru send skýr skilaboð: Réttur barna er algildur, ekki afstæður, og okkur ber að vernda börn gegn grófu ofbeldi, sama hvar þau búa og hvaða vernd þeirra eigin stjórnvöld geta veitt. Á Rómarráðstefnunni voru ríki Evrópu hvött til að gera allt sem í þeirra valdi stendur til að framfylgja þessum lögum og hrinda þeim í framkvæmd með öllum tiltækum ráðum.

Fá verkefni eru jafn aðkallandi og að stöðva ofbeldi og illa meðferð á börnum. Til þess þurfum við að horfa á óræktina í eigin garði en að sama skapi að láta órækt í öðrum görðum aldrei afskiptalausa. Þetta verkefni er á ábyrgð okkar allra.